Στο χωριό Πρωτάτο, του Δήμου Σαπών, 7-8 χλμ. από τις Σάπες, υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Πνεύματος. Η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, τιμά την ημέρα αυτή σα μια από τις μεγαλύτερες του Εορτολογίου της. Είναι και επίσημη αργία στην Ελλάδα, για τις δημόσιες υπηρεσίες και τον εμπορικό κόσμο. Πριν από μερικές δεκαετίες, κυρίως μετά το 1948, οι άνθρωποι της περιοχής μας, τιμούσαν ιδιαίτερα τη μέρα αυτή στο χωριό του Πρωτάτου. Η εικόνα του χωριού, όπως και όλων των χωριών, δεν ήταν όπως σήμερα. Δεν υπήρχε η σημερινή ερημιά και εγκατάλειψη. Ήταν άνθρωποι κυρίως γεωργοί και κτηνοτρόφοι που καθημερινά εργάζονταν σκληρά για την επιβίωσή τους. Οι οικογένειες τότε ήταν ένα ζωντανό κύτταρο, με πολλά παιδιά. Τα σχολεία είχαν 50-60 και 70 μαθητές!

  Η ημέρα του Αγίου Πνεύματος ήταν πανηγυρική για το Πρωτάτο. Από την παραμονή της γιορτής, τελούνταν στην εκκλησία ο όρθρος με την παρουσία όχι μόνο των κατοίκων του χωριού, αλλά εκατοντάδων και χιλιάδων ανθρώπων από τους διπλανούς οικισμούς και φυσικά και από τις Σάπες. Οι άνθρωποι αυτοί μετακινούνταν με οποιοδήποτε μεταφορικό μέσον μπορούσαν, ακόμη και με τα πόδια! Πόλος έλξης για το πανηγύρι ήταν και το ποτάμι του Πρωτάτου, που τη δεκαετία του '50 είχε πάντα μεγάλες ποσότητες νερού, πολλές φορές μάλιστα με καταστροφικές συνέπειες για τις καλλιέργειες, γι αυτό και μετά από χρόνια έγιναν έργα που άλλαξαν τη ροή του ποταμού.

  Εκατοντάδες μικροπωλητές άπλωναν την πραμάτεια τους στον κεντρικό δρόμο του χωριού, που συγκέντρωνε το ενδιαφέρον και των μεγάλων, αλλά ήταν μαγνήτης για τα μικρά παιδιά. Εγώ θυμάμαι ένα παιχνίδι, το γιο-γιο. Μια μπάλα που είχε μέσα πριονίδι, τυλιγμένη με κόκκινο σελοφάν και με ένα λάστιχο που το παίζαμε πάνω-κάτω.

1933. Πρωτάτο. Σπάνια και μοναδική φωτογραφία στην οποία οικογένειες από τις Σάπες είναι κάτω από τα τεράστια πλατάνια του χωριού. Τη φωτογραφία μου έδωσε ο Αντώνης Σταυρίδης. Ανάμεσα στα πρόσωπα είναι οι γονείς του Αλέξανδρος και η Σοφία Σταυρίδου, καθώς και ο μικρός γιος τους Χαράλαμπος, που σήμερα έχει το ταξιδιωτικό γραφείο στην Κομοτηνή. Στο βάθος αριστερά φαίνεται ένα βοϊδάμαξο, βασικό μέσο μεταφοράς την εποχή εκείνη και όχι μόνο. Αυτά τα κάρα τα χρησιμοποιούσαν κυρίως για τις αγροτικές τους ασχολίες.

Πρωτάτο 1947: Στο πανηγύρι του Αγίου Πνεύματος. Παρέα φίλων και γνωστών σε ένα από τα πιο μεγάλα πανηγύρια της περιοχής μας τα χρόνια εκείνα. Στη φωτογραφία από αριστερά, (όπως βλέπουμε): Τσομπανίδης Γιάννης (φαντάρος), Μίμης Ψαθάς, Πλαστήρας Πενηντάρης, Νίκος Καπέτσης, Γιώργος Πασχαλίδης. Κάτω: Τασούλα Σωτηριάδου, Κατίνα Πασχαλίδου, Πόπη Τσομπανίδου (δεν έμενε στις Σάπες), Δέσποινα Μαλλέ και Ελένη Καζάκη. (αρχείο: Δέσποινα Μαλλέ).

Πρωτάτο 20-6-1952: Στο πανηγύρι του Αγίου Πνεύματος. (Ήμουν κι εγώ εκεί). Αυτή τη φωτογραφία τη βρήκα από μια θεία μου που ευγενώς μου παραχώρησε. Την είχα ξαναδεί, αλλά νόμιζα ότι ήταν τραβηγμένη στο "Δεντράκι". Όταν την έλαβα διάβασα πίσω που έγραφε: "20-6-52: Πανηγύρι του Αγίου Πνεύματος. Πρωτάτο".  Ήμουν μόλις 1,5 χρόνων, παρέα με τη συχωρεμένη σήμερα θεία μου Καλλιόπη, που με κρατάει στα χέρια της και δίπλα η αδερφή μου Πηνελόπη.  Καθισμένοι στον πεσμένο κορμό ενός δέντρου βρήκαμε την ευκαιρία για λίγη ξεκούραση στην άκρη του ποταμού. Την εποχή εκείνη το πανηγύρι του Πρωτάτου συγκέντρωνε μικρούς και μεγάλους πιστούς, που πήγαιναν με όλα τα μεταφορικά μέσα της εποχής και με τα πόδια.  Εκατοντάδες ήταν οι επισκέπτες που κατέβαιναν στη στάση με τα λεωφορεία και πήγαιναν στο χωριό με τα πόδια. Εξάλλου δεν ήταν και μακριά.

  1958 - Από το πανηγύρι στο Πρωτάτο.  Τα πανηγύρια την εποχή εκείνη ήταν και μια ευκαιρία και για τις παρέες των νέων να διασσκεδάσουν και να χαρούν. Φιλικές παρέες κοριτσιών και αγοριών, με οποιδήποτε μεταφορικό της εποχής, πήγαιναν στο πανηγύρι του Πρωτάτου, που ήταν ένα από τα μεγαλύτερα σε αριθμό της περιοχής μας. Το Πρωτάτο ήταν πόλος έλξης για πολλούς λόγω και του όμορφου φυσικού περιβάλλοντος. Το ποτάμι τότε, ακόμη και τους καλοκαιρινούς μήνες είχε μεγάλες ποσότητες νερού.  Στην παραπάνω φωτογραφία εικονίζονται από αριστερά: Ελένη Χαριασιάδου, Αγγέλα Παπαδοπούλου, Ειρήνη Χαρισιάδου, Σωτηριάδου Τασούλα, Μαρίκα Τενούδη-Πορτοκάλογλου, Λαφίνα Ευσταθοπούλου, Ολυμπία Ψημενίδου. Τη φωτογραφία μου έδωσε η Λαφίνα.

1957: Στο πανηγύρι του Πρωτάτου . Στη φωτογραφία η Σωτηριάδου Τασούλα, Μαρίκα Τενούδη,Αγγέλα Παπαδοπούλου, Ολυμπία Ψημενίδου, Λαφίνα Ευσταθοπούλου,Χαρ. Γιουφτσιάδου, Ξανθούλα Μυλωνά, Ελένη Μπαρμπαράκου.

  1950: Πανηγύρι Πρωτάτου. Στα νερά του ποταμού. Οικογένεια Τρίψογλου. Βαϊος, Χρυσή, Δημητράκης, Ζωή Καφετζή  και ο Θεοφάνης Φωτακάκης.

Από το πανηγύρι του Πρωτάτου το 1963. Γιορτή του Αγίου Πνεύματος. Μικροί και μεγάλοι ήταν οι προσκυνητές που ερχόταν κατά εκατοντάδες για να παρακολουθήσουν τις λατρευτικές εκδηλώσεις της εποχής εκείνης. Ακόμη και τότε το πανηγύρι του χωριού εξακολουθούσε να έχει την παλιά του αίγλη!  Μπροστά σε έναν πεσμένο τεράστιο κορμό ενός πλάτανου από αριστερά αναγνωρίζω τους: Δαμάσκω και Γιώργο Παπαδόπουλο, Παναγιώτα και Δημοσθένη Καφετζή (γονείς της Ζωής), Μεμεκίδου Δέσποινα, Φωτεινή Παπαδοπούλου.

Δεν έχω στοιχεία μέχρι πότε γινόταν το πανηγύρι του Πρωτάτου. Υποθέτω μέχρι το 1973 περίπου. Δηλαδή για πάνω από 40 χρόνια, τη μέρα αυτή δεν ακουγόταν οι χαρούμενες φωνές των μικρών και μεγάλων. Ωστόσο το 2016, ο νέος Σύλλογος Γυναικών Πρωτάτου με μια εξαιρετικά πετυχημένη εκδήλωση που έλαβε χώρα στο Πρωτάτο την Κυριακή του Αγίου Πνεύματος   έδωσε το δικό του στίγμα μίας πολλά υποσχόμενης και δυναμικής πορείας προς το μέλλον. Και είναι πραγματικά αισιόδοξο το γεγονός ότι στον Δήμο μας νέοι άνθρωποι δίνουν ζωή στα χωριά,κρατούν τον πολιτισμό ζωντανό και δίνουν αφορμές για ανταμώματα ...Την εκδήλωση ευλόγησε ο σεβασμιότατος Μητροπολίτης Μαρωνείας Κομοτηνής Παντελεήμων, ενώ χαιρετισμό απεύθυνε ο Δήμαρχος Γιάννης Σταυρίδης συγχαίροντας το Σύλλογο και διαβεβαιώνοντας ότι ο Δήμος θα είναι πάντα αρωγός σε κάθε συλλογική προσπάθεια που αναζωογονεί τον τόπο μας.