Είναι γνωστό ότι μετά την ήττα της Ελλάδας από την Τουρκία στη Μικρά Ασία τον Αύγουστο του 1922, οι δυνάμεις της Αντάντ θα υπογράψουν με τον Κεμάλ συμφωνία στις 28 Σεπτεμβρίου, η οποία καθόριζε τα σύνορα μεταξύ των δύο χωρών. Η συμφωνία εκείνη γνωστή και ως Ανακωχή των Μουδανιών θα προετοίμαζε τη Συνθήκη της Λωζάνης, που ακολούθησε αμέσως μετά.

Στις 20 Οκτωβρίου 1922 ξεκίνησε το συνέδριο που διακόπηκε μετά από έντονες διαμάχες στις 4 Φεβρουαρίου 1923 για να ξαναρχίσει στις 23 Απριλίου. Το τελικό κείμενο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων.
 Οι πρόσφυγες όμως είχαν αρχίσει να καταφθάνουν στην ελληνική επικράτεια νωρίτερα (1922-1923). Το ίδιο συνέβαινε και στην περιοχή του Έβρου, η οποία τα προηγούμενα χρόνια (1912-1920) είχε βιώσει πολύ μεγάλη αστάθεια κάτω από την Οθωμανική, Βουλγαρική και Συμμαχική κατοχή, έως ότου αποτινάξει και τα τελευταία δεσμά και ενσωματωθεί, ελεύθερη πια με την Ελλάδα.

 Και πριν προλάβει η περιοχή ν΄ ανασάνει τον άνεμο της ελευθερίας και της αναδημιουργίας, ένα καινούριο πλήγμα θα την συγκλονίσει. Η κατάρρευση του Μικρασιατικού Μετώπου θα προκαλέσει ένα τεράστιο «τσουνάμι» ανθρώπινων ψυχών. Καθώς η Θράκη ήταν το μοναδικό χερσαίο πέρασμα μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, επόμενο ήταν να απορροφήσει πολύ μεγάλο προσφυγικό ρεύμα.

 Το πρόβλημα θα ενταθεί με την απώλεια της Ανατολικής Θράκης. Το τηλεγράφημα του Βενιζέλου από το Παρίσι τον Οκτώβριο του 1922 «Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι Ελλάδαν…» θα οδηγήσει χιλιάδες κατοίκους των περιοχών αυτών - Κωνσταντινούπολη, Βιθυνία, Ανατολική Θράκη - να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.
 Άλλοι διασχίζοντας την κοίτη του ποταμού Έβρου και άλλοι με κάρα ή ακόμη και με τα πόδια θα περάσουν τα σύνορα. Ο σιδηρόδρομος δεν μπορούσε να καλύψει μεγάλο αριθμό προσφύγων ελλείψει ικανού αριθμού βαγονιών. Όμως και αυτά που υπήρχαν διέθεταν πολύ μικρή ταχύτητα, μόλις 20-30 χλμ. την ώρα. Πριν τη σύγκρουση η γραμμή Αδριανούπολης - Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη) διέθετε μόλις δυο τρένα την εβδομάδα και ένα η γραμμή Δεδέαγατς - Θεσσαλονίκη. Όσοι ήταν τυχεροί μπορούσαν να φτάσουν μέχρι το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης. Επίσης πολλοί πρόσφυγες θα μεταφερθούν στο λιμάνι και με πλοία.

 Ο βαρύς χειμώνας που ήταν προ των πυλών θα κινητοποιήσει την πολιτεία. Κύριο μέλημα του Γενικού Διοικητή Θράκης Σπύρου Δάσιου* ήταν η περίθαλψη και αποκατάσταση των χιλιάδων προσφύγων.

Το έργο της ελληνικής πολιτείας ήρθαν να συνδράμουν διάφορες διεθνείς φιλανθρωπικές οργανώσεις.

Μια από αυτές ήταν η Αποστολή του Αυστραλού στρατιωτικού George Devine Treloar (Τρελόαρ)**. Χάρις στο ανθρωπιστικό του έργο θα σωθούν χιλιάδες πρόσφυγες από την πείνα, τις κακουχίες και τις αρρώστιες.

Είναι χαρακτηριστική η απόγνωση του Διοικητή της Θράκης με την οποία απευθύνεται στον Τρελόαρ:

«Είμαι πνιγμένος με το κύμα των προσφύγων που έχει κατακλύσει το Δεδέαγατς. Οι μισοί από τους πρόσφυγες κοιμούνται σε στρατιωτικές σκηνές, 10 με 15 άτομα ανά σκηνή, οι οποίες είναι για να εξυπηρετούν 4-5 άτομα… Άλλοι κοιμούνται στην ύπαιθρο, εκτίθενται στο κρύο και τη βροχή, πεθαίνουν από κόπωση, υποφέρουν από πείνα, σχεδόν χωρίς ρούχα, χωρίς υγειονομική περίθαλψη. Ακόμη και αυτό το νερό λείπει καθώς το νερό στην περιοχή του Δεδέαγατς είναι λιγοστό».

Ο Τρελόαρ (Treloar) θα βρεθεί στη Θράκη. Στις 6 Οκτωβρίου 1922 διορίζεται Ύπατος Αρμοστής των Προσφύγων σε Δυτική Θράκη και Ανατολική Μακεδονία, θέση στην οποία υπηρετεί μέχρι το 1926.


 Ερχόμενος στην Αλεξανδρούπολη, ο Τρελόαρ θα διαπιστώσει το μεγάλο πρόβλημα: Έξω από το λιμάνι τα υπερφορτωμένα ατμόπλοια με τους πρόσφυγες περιμένουν αρκετές ημέρες μήπως και τους αποβιβάσουν. Η έλλειψη νερού και φαγητού είναι εμφανής. Δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες είναι διασκορπισμένοι στο σιδηροδρομικό σταθμό και στο λιμάνι, εκτεθειμένοι στις καιρικές συνθήκες του χειμώνα. Η πείνα, οι άθλιες συνθήκες, η δυσεντερία, η ελονοσία να θερίζουν. Τα γύρω καταστήματα, ξενοδοχεία, εστιατόρια, σπίτια, αποθήκες είναι γεμάτα… Μια πόλη γεμάτη από τον αποδιοργανωμένο στρατό περιμένει τα μέσα που θα τον μεταφέρουν στην «παλιά Ελλάδα»…

 Στην πρώτη επιστολή που θα αποστείλει προς τον Σπύρο Δάσιο το Νοέμβριο του 1922 θα του επισημάνει ότι σκοπός του, μεταξύ άλλων είναι η συντήρηση σε σκηνές 10.000 προσφύγων (ήτοι 2.500 οικογένειες). Το σχέδιο προέβλεπε την εγκατάσταση προσφύγων σε σκηνές, σε νέα χωριά, έως ότου η Ελληνική Κυβέρνηση βοηθήσει τους εγκατεστημένους σ΄ αυτά να κατασκευάσουν κατοικίες όσο πιο γρήγορα γίνεται, ώστε οι σκηνές να χρησιμοποιηθούν για την εγκατάσταση και άλλων προσφύγων σε άλλα χωριά.

Από τα πρώτα σπίτια στο χωριό Θρυλόριο Κομοτηνής που πήρε το όνομα του Τρελόαρ

Επίσης, τάχιστα έπρεπε να αξιοποιήσουν τους γενικούς εργάτες και τους τεχνίτες ώστε να δημιουργηθούν εργασίες όπως πλινθοποιία, κατασκευή ξυλανθράκων, κατασκευή ταπήτων και κουβερτών, αλιεία και βιομηχανία ιχθύων, πλυντηρίων κ.λ.π. Γι΄ αυτό το λόγο δημιουργήθηκε και γραφείο παροχής εργασίας.

Επεσήμανε το μεγάλο βάρος που έπρεπε η πολιτεία να επιδείξει στην καλλιέργεια της γης, γιατί η έλλειψη σιτηρών θα επέφερε ακόμη και λιμό. Ιδιαίτερη μνεία έκανε και στη σίτιση των κτηνών, τα οποία είχαν αποδεκατιστεί από την ασιτία, όμως αυτά ήταν τα πλέον κατάλληλα για κάθε εργασία. Ακόμη και για τη μεταφορά προσφύγων με τα υπάρχοντά τους χρησιμοποιούσαν τα κάρα για την εγκατάσταση στα νέα χωριά. Με τις υπάρχουσες συνθήκες δεν υπήρχε δυνατότητα εγκατάστασης για περισσότερους από 30 οικογένειες την εβδομάδα. Πρότεινε όπως παραχωρηθούν επί πληρωμή κτήνη και κάρα σε όσους πρόσφυγες τα είχαν ανάγκη.

Ένα άλλο θέμα που επεσήμανε ο Τρελόαρ ήταν αυτό της επίταξης από το στρατό, με αποτέλεσμα οι γεωργοί να μην μπορούν να καλλιεργήσουν τα χωράφια τους αλλά και να σιτίσουν τα κτήνη τους. Μάλιστα ήταν ιδιαίτερα επικριτικός στο θέμα αυτό…

Μεγάλο πρόβλημα που αντιμετώπισε ήταν αυτό της ύδρευσης στα νέα χωριά. Το πρόβλημα επίλυσης ήδη βρισκόταν στα χέρια του κ. Καπάτου. Επίσης στην επιστολή του προς τον Σπύρο Δάσιο μιλούσε και για την υγιεινή των προσφύγων, τη χωροθέτηση των νέων χωριών για να επιτυγχάνεται η καλύτερη διοχέτευση των υδάτων, η καθαρότητα του πόσιμου νερού και η εξασφάλιση ότι τα εδάφη γύρω από τα χωριά θα διατηρούνταν ξηρά και ελαφρά (προφανώς για να μη δημιουργούνται έλη γιατί τα χωριά που βρίσκονταν σε κοιλάδες αντιμετώπιζαν τα επικίνδυνα έλη, με αποτέλεσμα την εξάπλωση των ελωδών πυρετών, τύφου κ.α.).


Η μεγάλη πείρα που είχε αποκτήσει, κατά την περίθαλψη προσφύγων και σε άλλες περιοχές διαφόρων εθνικοτήτων, τον έκανε να είναι κατηγορηματικός σε ορισμένα θέματα, π.χ. πρόσφυγες που αρνούνται να εργαστούν θα πρέπει να τεθούν αμέσως υπό αστυνομική επιτήρηση και να εκδιωχθούν από όλες τις οργανώσεις περιθάλψεως, όπως επίσης να υποχρεωθούν να εκκενώσουν τις χορηγηθείσες σ΄ αυτούς κατοικίες, έως ότου αναλάβουν την προσφερόμενη σ΄ αυτούς εργασία. Κάθε συμπάθεια θα πρέπει να εκφράζεται σε όσους προσπαθούν. Πρόσφυγες που τυγχάνουν προστασίας λόγω εσφαλμένων πληροφοριών θα πρέπει να τιμωρούνται παραδειγματικά.

Επίσης ο Τρελόαρ θεωρούσε ότι η ζωή μέσα στις πόλεις καταστρέφει την ηθική αντίσταση των προσφύγων και ότι κάποιοι από αυτούς πέφτουν στα νύχια επιτήδειων, οι οποίοι προσπαθούν όχι μόνο να κλονίσουν το ηθικό τους αλλά τους παροτρύνουν συνεχώς να έχουν γελοίες απαιτήσεις και να εμποδίζουν αυτούς στην εργασία για να ζήσουν ή τη μεταφορά τους εκεί όπου υπάρχει εργασία, μια τάση που είχαν αντιμετωπίσει τον προηγούμενο μήνα…

Ο Σπύρος Δάσιος από την Κομοτηνή στις 10 Απριλίου 1923 θα κάνει αποτίμηση του έργου του Τρελόαρ. Μεταξύ άλλων θα αναφερθεί στην αξιοθαύμαστη δράση του για την αποκατάσταση των άπορων προσφύγων της Μικράς Ασίας, του Πόντου, του Καυκάσου και της Ανατολικής Θράκης. Μάλιστα ζητούσε από τους προϊσταμένους του περαιτέρω εξουσιοδότηση στον Τρελόαρ για να επεκτείνει τη δράση του καθώς, όπως επισημαίνει, μόνο στην περιφέρεια της Γενικής Διοικήσεως Θράκης υπάρχουν πενήντα χιλιάδες περίπου οικογένειες που στερούνται τα πάντα και έχουν ανάγκη αυτής της βοήθειας και οργάνωσης.

Η επόμενη επιστολή που θα στείλει ο Τρελόαρ είναι στις 12 Απριλίου 1923. Πρόκειται για μια δεκασέλιδη αναφορά του προς τον Ύπατο Αρμοστή της Κοινωνίας των Εθνών (Κ.τ.Ε.) ανθρωπιστή Φρίντγιοφ Νάνσεν όπου θα του αναφέρει την κατάσταση που συνάντησε στην περιοχή της Θράκης.

Ο Τρελόαρ κουβαλά ένα προσφυγόπουλο

Από την αναφορά του Τρελόαρ - Οι πρώτες ημέρες των προσφύγων στην Αλεξανδρούπολη

Κατάσταση όπως την βρήκαμε: Το κύμα των προσφύγων ήταν συνεχώς αυξανόμενο. Όλες οι πόλεις της Δυτικής Θράκης ήταν υπερπλήρεις σε τρομερό βαθμό. Ο δρόμος για την Αλεξανδρούπολη ήταν μια συνεχόμενη γραμμή από κινούμενα κάρα. Λιμάνια και τρένα γεμάτα από ανθρώπους που περίμεναν να φύγουν. Η έλλειψη τροφής και νερού στοίχισε πολύ παρ΄ όλες τις προσπάθειες της Κυβέρνησης.

Αρχική πολιτική και πρώτες ενέργειες που έγιναν: Η αρχική πολιτική σίτισης στον Έβρο δεν μπορούσε να εφαρμοστεί, (α) γιατί δεν είχαν φτάσει τα εφόδια και (β) ακόμη και αν είχαν φτάσει, δε θα μπορούσαν να μεταφερθούν στους πρόσφυγες.

Έτσι καταφύγαμε στην πολιτική φύλαξης του σιταριού. Εξαιτίας του ανοργάνωτου συστήματος επικοινωνίας δεν μπορούσαμε να μάθουμε πότε θα έρχονταν τα εφόδια και έτσι προσφέραμε εμείς τις υπηρεσίες μας για την οργάνωση των προσφύγων της Αλεξανδρούπολης.

Αποφασίστηκε η οργάνωση καταυλισμών προσφύγων με τέντες που ήδη μοιράζονταν από την Κυβέρνηση. Τροφή, νερό ιατρική περίθαλψη και οργανωτικά θέματα ολοκληρώθηκαν σύντομα με τη βοήθεια στρατιωτικών και πολιτικών αρχών.

Ο πρώτος καταυλισμός στήθηκε ένα χιλιόμετρο έξω από την πόλη με τεράστιες δυσκολίες. Οι πρόσφυγες ήταν αρχικά αρνητικοί εξαιτίας της εξουθένωσης και των εναλλασσόμενων πεποιθήσεων για περαιτέρω μετακίνηση, άλλοτε δυτικά και άλλοτε ανατολικά. Ορισμένοι μετακινήθηκαν με τη βία στους καταυλισμούς. Αν και εγκαταστάθηκαν 60 οικογένειες, οι μισές έφυγαν την πρώτη νύχτα. Ορίστηκαν αυστηροί κανόνες και διορίστηκαν φύλακες.

Σιγά σιγά μεγάλωνε ο καταυλισμός και οι αντιδράσεις μειώνονταν. Χτίστηκαν δημόσια κτίρια και ιδρύθηκε ιατρικό τμήμα. Από την Κυβέρνηση άρχισε διανομή τροφίμων. Είχαμε τον πρώτο οργανωμένο καταυλισμό.

Στην παραπάνω φωτογραφία, διανομή άρτου σε καταυλισμό στα τρένα στην Αλεξανδρούπολη. Οι εικονιζόμενοι είναι πρόσφυγες από τη Χηλή της Μαύρης Θάλασσας (Πηγή: ΓΑΚ Έβρου).

Ένας δεύτερος σταθμός σίτισης και ιατρικής περίθαλψης για παιδιά δημιουργήθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό της Αλεξανδρούπολης ενώ σύντομα και τρίτος σταθμός ιδρύθηκε στο Badekli (Τύχιον Σουφλίου).

Πρώτες βιομηχανίες και γραφεία εργασίας στην Αλεξανδρούπολη: Μετά την παγίωση της τάξης έπρεπε να ανατεθούν εργασίες στους πρόσφυγες ώστε το ηθικό τους να αναπτερωθεί. Ιδρύθηκε γραφείο εργασίας. Οι πρόσφυγες χωρίστηκαν σε κατηγορίες ανάλογα με την απασχόλησή τους και σχηματίστηκε ένα ειδικό τμήμα εμπόρων και ιδιοκτητών κοπαδιών. Σύντομα οι αιτήσεις αυξήθηκαν. Επίσης η εργασία των προσφύγων εξοικονομούσε χρήματα και για την Αποστολή. Επειδή δεν υπήρχαν χρήματα για την ίδρυση βιομηχανίας, επιβλήθηκε ένας μικρός φόρος στις πληρωμές και έτσι σε ένα μήνα δημιουργήθηκε κεφάλαιο. Ιδρύθηκε βιομηχανία καύσης κάρβουνου για καύσιμο και σύντομα αναπτύχθηκε. Πληρώναμε φόρους στην κυβέρνηση, είχαμε κέρδος για την Αποστολή και ήμασταν η κύρια τροφοδοσία καυσίμου για ολόκληρη την πόλη.

Πολιτική: Η γενική ιδέα ήταν να κάνουμε τους πρόσφυγες αυτάρκεις μέχρι να έρθει η σοδειά. Έφτασαν και τα νέα εφόδια και εκτός των εξόδων ξεφόρτωσης, τα υπόλοιπα έπρεπε να πληρωθούν από εμάς. Στις 20 Νοέμβρη πήγα στην Κομοτηνή και με τον κυβερνήτη οργανώσαμε σχέδιο για τη χορήγηση γης για καλλιέργεια από τους πρόσφυγες, ως μέσο επίλυσης του προβλήματος των προσφύγων. Αλλά για να επεκταθούμε χρειαζόμαστε σκηνές, σπόρους σιταριού και ζωοτροφή και να αντιμετωπίσουμε τον καιρό και τις δυσκολίες μεταφοράς. Ειδικά οι σκηνές αποτελούν τροχοπέδη και πολλές οικογένειες αν και έχουν γη, δεν μπορούν να εγκατασταθούν. Επίσης πολλά ζώα έχουν ψοφήσει ή λιμοκτονούν εξαιτίας της έλλειψης ζωοτροφής. Οι σπόροι εξασφαλίστηκαν και μοιράζονται.

Ο Τρελόαρ αφού ολοκλήρωσε το έργο του στον Έβρο στη συνέχεια, στα μέσα του Δεκέμβρη του 1922 μαζί με την Αποστολή θα μετακινηθούν στην Κομοτηνή, για να προσφέρουν στην ανακούφιση και των εκεί προσφύγων.

Μνημείο στη μνήμη του Τρελόαρ στην Αυστραλία

Πρόσφυγες και Ηθική

Σχετικά με τη βοήθεια που παρείχαν στους πρόσφυγες ο Τρελόαρ πίστευε ότι θα πρέπει να υπάρχουν όρια, γιατί η βοήθεια μπορεί να τρέφει το σώμα όμως εξασθενεί το πνεύμα και τελικά τους μετατρέπει σε άχρηστους πολίτες με μηδενικό ηθικό.

- «Η αρχή του δίδειν τι άνευ ανταλλάγματος είναι εσφαλμένη. Υπό το σύστημα τούτο οι πρόσφυγες εκφυλίζονται ταχέως και καθίστανται απλούστατα παράσιτοι, χάνοντες κάθε επιθυμίαν προς εργασίαν και ταχέως φθάνουν εις το συμπέρασμαν να θεωρούν τη δωρεάν περίθαλψιν ως δικαίωμά των ελέω Θεού. Ανταλλάγματα υπό μορφήν εργασίας οφείλουν να ζητώνται οπόταν τούτο είναι δυνατόν. Ουδεμία περίθαλψης οιασδήποτε μορφής οφείλει να χορηγηθεί εις εκείνους οίτινες αρνούνται να εργαστούν ή να μεταβούν εκεί όπου υπάρχει πιθανότης εξευρέσεως εργασίας».

Ο μεγάλος εκείνος ανθρωπιστής, ο οποίος έδρασε μέσα από τις τάξεις της Αποστολής του Βρετανικού στρατού, έδινε μεγάλη βαρύτητα στο να λυθεί το θέμα της ανεργίας και για να μην ερημώσει η χώρα. Όπως έλεγε, η εργασία σώζει τους πρόσφυγες και τους αναγεννά την ελπίδα.

Ποντιακοί σύλλογοι στο μνημείο του Τρελόαρ στην Αυστραλία

Όπως βλέπουμε από την επιστολή του Τρελόαρ τον Απρίλιο του 1923 οι πρόσφυγες διαμένουν ακόμη στους τρεις καταυλισμούς που είχαν δημιουργηθεί. Παρ΄ όλο που ο γενικός διοικητής Σπύρος Δάσιος από το Νοέμβριο του 1922, με νομοθετικό διάταγμα προσπάθησε να επισπεύσει τις διαδικασίες με επιτάξεις, ακόμη και κατοικημένων σπιτιών, για την άμεση προσωρινή στέγαση των προσφύγων, το πρόβλημα εξακολουθούσε να είναι τεράστιο.

Στις προσπάθειές του ο Τρελόαρ θα αντιμετωπίσει δυσκολίες καθώς υπήρχαν διαφωνίες με ανώτερους υπαλλήλους της Κ.τ.Ε. (Κοινωνία των Εθνών) στη Γενεύη και με έναν Έλληνα ανώτερο υπάλληλο, τον Αναστάσιο Αδοσίδη, μέλος της Ελληνικής Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων.

* Ο Σπύρος Δάσιος υπήρξε ο θεμελιωτής της Νέας Ορεστιάδας. Επίσης οργάνωσε τους πρώτους Πανθρακικούς αγώνες στην Κομοτηνή το 1923.

** Ο Τζορτζ Ντεβάιν Τρελόαρ ως αντιπρόσωπος της Κοινωνίας των Εθνών μετεγκατέστησε 108.000 πρόσφυγες στην Ελλάδα. Μαζί με τον Άγγλο συνεργάτη του, Συνταγματάρχη Τ. Proctor, ίδρυσαν περίπου 12 χωριά σε Αν. Μακεδονία και Δυτική Θράκη για την εγκατάσταση προσφύγων. Τιμής ένεκεν το όνομα του Τρελόαρ θα δοθεί στο χωριό Θρυλόριο της Κομοτηνής, καθώς θα πρωτοστατήσει στην ίδρυσή του. Ο ίδιος έδειχνε την προτίμησή του στο χωριό αυτό και όπως είχε γράψει ήταν το χωριό που τον είχε εντυπωσιάσει περισσότερο. Απεβίωσε στις 29/11/1980 στο Dalkeith του Περθ της Δυτικής Αυστραλίας.


Πληροφορίες για τον Τρελόαρ: malkidis.blogspot.com/2017/09/george-devine-treloar-1922.html

Πληροφορίες για τον Νάνσεν: www.alexpolisonline.com/2018/01/22.html

Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)

Πηγές:

• ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΣΕΡΓΗΣ "ΠΟΝΤΟΣ - Θέματα λαογραφίας του Ποντιακού Ελληνισμού"
• Πρόσφυγες στην Ελλάδα: Η Δυτική Θράκη 1922-1928 (journals.openedition.org/ceb/9901)